Tản mạn về Cờ

'Cờ vua là của châu Âu, Cờ tướng là của Trung Quốc đúng không?'

Tôi được hỏi mấy lần, con hỏi, bạn hỏi, đối tác hỏi. Thú thật, để trả lời cho gọn thì xin thưa rằng tôi cũng không chắc. Mà nếu có ai trả lời một cách chắc chắn là đúng hay sai, thì tôi xin phép nghi ngờ.

Dựa trên những gì các tài liệu nghiên cứu đang ngầm đồng thuận, do chưa có khám phá nào rõ ràng hơn, thì Cờ vua (Chess), Tượng kỳ (Xiangqi), Shogi hay Cờ tướng và nhiều môn cờ khác trên Thế giới có chung một gốc gác cổ đại là môn cờ Chaturanga/ Saturanga của Ấn Độ. Ban đầu, đây được dùng như một môn học để dạy về tư duy cho giới quý tộc và học giả. Rồi theo những con đường khác nhau mà phát triển thành nhiều hình thức. Nhưng công đầu cho việc bành trướng của môn cờ này có lẽ phải cám ơn người Ba Tư, nhờ họ mà Chaturanga đã đến được nhiều vùng lãnh thổ khác nhau.

Quay lại câu hỏi ban đầu, vì sao tôi bảo mình không chắc? Dù được công nhận là có gốc gác từ Chaturanga, nhưng các môn cờ sau này đều mang theo những đặc trưng phát triển liên quan tới mục đích, văn hóa, tính ứng dụng và cả góc nhìn chính trị của nơi mà chúng hình thành.

Đơn cử như Cờ vua, quân Hậu (Queen) quyền lực được thêm vào khoảng thế kỷ 15, xuất phát từ nước Anh.

• Giai đoạn này ghi dấu sức ảnh hưởng của những người phụ nữ mang tên Elizabeth như Vương hậu Elizabeth Woodville, Vương hậu Elizabeth xứ York và sang thế kỷ 16 là Nữ vương nước Anh và Ireland, Elizabeth I. Khi kết nối với những dữ liệu lịch sử, thì việc quân Hậu trở thành quân cờ mạnh nhất cũng hoàn toàn hợp lý.
• Bên cạnh quân Hậu, tư tưởng chính trị và xã hội cũng được thể hiện rõ qua từng quân cờ.
• Pawn (Tốt): có ý kiến cho rằng quân Tốt không chỉ đại diện cho binh sĩ, mà bao hàm tất cả những tầng lớp bình dân trong xã hội lúc đó như nông dân, thợ thủ công, thợ rèn, thương nhân, nô lệ... Những người luôn phải sẵn sàng hy sinh đầu tiên để bảo vệ cho Vương triều.
• Rook (Xe ngựa): chính là giai cấp quý tộc, giàu có, những người khẳng định địa vị của mình thông qua việc được ngồi trên những cổ xe sang trọng.
• Knight (Hiệp sĩ/ Kỵ sĩ): hiệp sĩ là những quân nhân danh giá, thường xuất thân từ tầng lớp quý tộc, được trọng vọng vì những thành tích đạt được trên chiến trường.
• Bishop (Giám mục): các Giám mục thuộc Giáo hội Công giáo, thế lực có sức ảnh hưởng rất lớn đến xã hội châu Âu từ thời kỳ Trung cổ.
• King (Vua): là người cần được bảo vệ, hết.

• Cờ vua thời kỳ này được nhìn nhận như một dụng cụ giáo dục về tư duy và chiến lược dành cho giới quý tộc, sự lan tỏa của Cờ vua khắp châu Âu theo đó mà hình thành.
• Cùng với sự đồng bộ về tư tưởng chính trị ở nhiều đế quốc trong giai đoạn này, Cờ vua theo bước chân chinh phục của người châu Âu đi đến nhiều nơi trên Thế giới.
• Ở mỗi nơi, Cờ vua cũng có những sự điều chỉnh nhất định, nhưng theo thời gian đều có sự thống nhất về luật và cách chơi để trở thành một bộ môn Thể thao trí tuệ có khoảng 600 triệu người chơi trên toàn Thế giới như ngày nay.
• Riêng ở Việt Nam, Cờ vua theo chân người phương Tây du nhập vào từ khoảng Thế kỷ 19 và được ưa thích trong giới tri thức. Người Việt Nam cũng có những sự điều chỉnh về cách gọi để thân thuộc với văn hóa bản địa và những môn cờ lâu đời như Cờ tướng. Đó là lý do vì sao quân Bishop (Giám mục) được gọi là Tượng ở Việt Nam.

Nhắc đến Cờ tướng, nhiều người cho rằng đây là môn cờ hoàn toàn đến từ Trung Quốc, nhưng như nói ở trên, nguồn gốc ban đầu vẫn là Chaturanga của Ấn Độ. Vậy thì cần nhìn qua cách Cờ tướng được hình thành.

• Cờ tướng, nếu nói như PGS.TS Lưu Đức Hải, thì khác biệt với Tượng Kỳ (Xiangqi) của Trung Quốc.
• Khi du nhập vào Trung Quốc, cờ Chaturanga được chỉnh sửa để phù hợp với việc ứng dụng vào truyền đạt và giáo dục về trận mạc, binh lược. Cơ sở của việc này là số lượng quân Chốt/ Binh là 5, đại diện cho đơn vị nhỏ nhất trong quân đội Trung Quốc cổ đại là bộ ngũ, đứng đầu là ngũ trưởng. Hay như quân Pháo được đưa vào sau cùng theo lịch sử phát triển quân sự, trong đó bộ 'thạch' (máy ném đá) ban đầu còn được đổi thành bộ 'hỏa' (hỏa pháo) sau này.
• Bộ cờ Chaturanga ban đầu được gọi là Tượng kỳ với chữ 'tượng' trong 'hình tượng' vì ban đầu là những quân cờ có hình dáng ký hiệu (giống Cờ vua bây giờ), và vẫn được gọi như vậy dù về sau đã chuyển thành những quân cờ phẳng, dẹt hay tròn như ngày nay.
• Vậy thì điểm khác nhau giữa Cờ tướng của Việt Nam và Tượng kỳ của Trung Quốc là gì? Ở đây có thể xét về tư duy chính trị:
• Tượng kỳ có chữ viết trên quân cờ giữa hai bên là khác nhau, trong đó một bên đứng đầu là Soái, một bên đứng đầu là Tướng. Một bên là Binh, một bên là Chốt. Các quân cờ khác thì khác nhau khi thêm bộ 'nhân'. Điều này có thể xuất phát từ 2 giả thiết.
• Một là vì tư tưởng chính trị, chiến tranh là giữa hai nước, nên phải có ngôn ngữ khác nhau, cũng như việc sáng tạo thêm việc qua sông, thường được xem là ranh giới tự nhiên giữa các vùng lãnh thổ ngày xưa.
• Hai là mô phỏng việc công thành. Trong đó Soái là người cầm Binh đi tấn công lãnh thổ, trong khi Tướng có vai trò giữ thành với các Chốt bảo vệ lãnh thổ. Có thể vì lý do này nên thường Soái là bên Trắng/ Đỏ sẽ đi trước.

• Tượng kỳ du nhập vào Việt Nam từ sớm do nhiều năm bị đô hộ, nhưng tư tưởng văn hóa của dân ta thì nhìn nhận đây là một trò chơi văn hóa, giúp phát triển tư duy và tranh tài trí tuệ. Do đó, ông bà ta đã có sự điều chỉnh nhất định như bỏ đi sự khác biệt giữa hai bên, quân cờ đều giống nhau. Và chỉ gọi trò chơi này là Cờ tướng, dựa trên quân quan trọng nhất trên bàn cờ.

• Tuy nhiên, khi Cờ tướng tham gia vào bản đồ Thể thao thế giới, thì Cờ tướng được thống nhất về hình ảnh và một số luật chơi tương đồng với Tượng kỳ (Xiangqi).

Tóm lại:

• Dù là Cờ tướng hay Cờ vua, thì hiện tại chúng đều là những môn thể thao trí tuệ giúp người chơi phát triển về tư duy.
• Việc hình thành và gốc gác lịch sử không còn quan trọng. Dù Trung Quốc có thể gán Tượng kỳ vào bối cảnh Hán Sở Tranh Hùng để thể hiện vai trò văn hóa, Việt Nam cũng có những giai đoạn lịch sử như Trịnh Nguyễn Phân Tranh để đồng bộ giá trị lịch sử của môn Cờ tướng.
• Về độ phủ thì Cờ vua đang chiếm ưu thế về lượng người chơi tính trên toàn Thế giới, chứ không chỉ ở Việt Nam.
• Nhưng nếu xét riêng về yếu tố văn hóa thì Cờ tướng có sức ảnh hưởng sâu rộng với văn hóa dân gian và lịch sử hình thành các trò chơi truyền thống ở nước ta. Do đó, cần những hoạt động duy trì và lan tỏa trò chơi mang biểu tượng văn hóa lâu đời của Việt Nam đến những cộng đồng người chơi trẻ.

Lãn Tiểu Sinh

Sài Gòn, 12/07/2025